محمد بن نعمان بن عبدالسلام معروف به شیخ مفید یکی از بزرگترین علمای شیعه و اسلام  است که در یازدهم ذیقعده (سالروز میلاد علی بن موسی الرضا علیه السلام) درسال ۳۳۶ ه .ق. دیده به جهان گشود. شیخ مفید استاد شیخ طوسی و سید مرتضی علم‌الهدی بود. او فقیه و کلامی شیعی بود که بسیار در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در عصر او به اوج کمال رسید. او در مناظرات دینی مهارت خاصی داشت و مناظراتش با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود. شیخ مفید مورد تحسین و احترام بزرگان اهل تسنن از قبیل، ابن حجر عسقلانی، ابن عماد حنبلی، شافعی و دیگران بود. او بیش از ۲۰۰ جلد کتاب کوچک و بزرگ دارد. برخی گفته‌اند لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد.

همزمان با نهم آذر روز بزرگداشت شیخ مفید با مدیر موسسه امام هادی علیه السلام به گفتگو نشستیم و از اقداماتی که این موسسه پیرامون احیای آثار شیخ مفید داشته است سوالاتی پرسیدیم که مشروح آن ذیلا تقدیم می شود.

سلام علیکم. از اینکه بخشی از وقت شریفتان را در اختیار ما گذاشتید متشکریم.

علیکم السلام و رحمه الله. بسم الله الرحمن الرحیم. بنده هم از زحمتی که شما در انعکاس این گزارش می کشید، سپاسگزاری می کنم.

لطفا خیلی کوتاه موسسه امام هادی علیه السلام رو معرفی بفرمائید.

بله. موسسه پیام امام هادی علیه السلام در سال 1371 (15 ذیحجه 1412 قمری) با با هدف تصحیح و تحقیق، تألیف، احیاء تراث و نشر کتاب های فقه، حدیث و معارف مورد نیاز اسلامی و برطرف کردن کمبودهای تحقیقی جامعه خصوصاً حوزه های علمیه، تاسیس شد و در اين راستا، كتبي تصحيح، تحقيق و تأليف نموده كه مورد تأييد و لطف رهبر معظم انقلاب، مراجع عظام و مراکز حوزوي و دانشگاهی و شخصيت هاي فرهنگي قرار گرفته و بعضي از آنها برنده جايزه و لوح تقدير كتاب سال جمهوري اسلامي ايران، كتاب سال حوزه علميه قم، كتاب سال رضوی، کتاب سال ولایت، كتاب فصل جمهوري اسلامي ايران و... واقع شده است. در یک جمله به نظر بزرگان و صاحب نظران، اين موسسه با بیش ازربع قرن فعاليت علمي و پژوهشي خود دستاورهاي شایسته ای داشته است.

نخستین کار تحقیقاتی که در مؤسسه امام هادی علیه السلام شروع کردید، چه بود؟

از ابتدا نیت کردیم آنچه که به نفع اسلام است اعم از تألیف، ترجمه و احیای تراث، کار شود. البته علاقه شخصی بنده تحقیق و پژوهش روی متون و ریشه‌ها بود. برای همین، در ابتدا به فکر تهیه نسخه‌های خطی اصول اربعة مأة و احیای آن‌ها بودیم که یکی از بزرگان حوزه به من گفت: «با توجه به مشکلات و صرف وقت زیادی که برای پیدا کردن نسخه‌های خطی اصول اربعة‌مأة لازم است، در حال حاضر روی دو کتاب «المقنع» و «الهدایة» (تألیف شیخ صدوق) کار کنید؛ زیرا حوزه‌های علمی نیاز شدیدی به آن‌ها دارند. بنده نیز پذیرفتم و الحمدلله این دو کتاب با دقت زیادی چاپ شد. باید این نکته را یادآوری کنم، سبک کار ما روی این دو کتاب، روش تحقیقاتی معمول نبود که نسخه مورد تحقیق را با یک یا چند نسخه دیگر مقابله، تصحیح و تحقیق می‌کنند.

در مورد کتاب‌های «المقنع» و «الهدایة» از دورانی که بنده در دروس خارج حاضر می‌شدم، می‌دیدم که اساتید و علما عبارت «المقنع» و «الهدایة»  و النهایة و همچنین «المقنعه» شیخ مفید را به عنوان حدیث تلقی می‌کنند. اگر چه نمی‌گویند مدرک این حدیث و عبارت کجا است.

شنیده ایم به حوزه آثار شیخ مفید هم ورود پیدا کرده اید. در رابط با این موضوع هم ما را مطلع بفرمائید.

از جمله کارهای پژوهشی بلند مدت موسسه امام هادی علیه السلام، تحقیق و تصحصح کتاب شریف المُقْنِعَة تالیف شیخ مفید(ره) است که از قدیمی ترین تالیفات فقهی شیعه به شمار می رود.

کتابشناسانِ زیادی از این کتاب ارزشمند یاد کرده اند. گرچه که باید گفت در چگونگی ضبطِ نام این کتاب، اختلافاتی وجود دارد. مثلا ابنِ شهرآشوب از این أثر به عنوان رسالة المقنعة، و نجاشی و ابنِ فُوَطی و بروکلمان به عنوان الرّسالة المقنعة یاد کرده اند. شیخ آقابزرگ طهرانی در الذّریعه این کتاب را المقنعة فی الأصول و الفروع، معرفی نموده و دجیلی به عنوان المقنعة من کتب الفقه المعتمدة، و شماری دیگر به عنوانِ المقنعة فی الفقه یاد کرده اند.

ما در موسسه پس از چاپ «المقنع» و «الهدایة» و اثبات روایت بودن عبارات آن‌ها، که بسیار مورد توجه و استقبال مراجع و علما قرار گرفت، با وجودی که به کار «الهدایة»  و النهایة شیخ طوسی مشغول بودیم، تحقیق روی این کتاب را هم آغاز کردیم و الان عبارات مقنعة به عنوان تخریج علمی در پیش نویس انجام شده است. متن کتاب را با نسخ بسیار خوب و منحصر به فردی از «المقنعه» مقابله کردیم. همان طور که می‌دانید تهذیب شیخ طوسی در شرح «المقنعه» مفید است؛ اما توضیحات شیخ در برخی موارد اندک است. به علاوه شیخ طوسی در مقام اثبات روایت بودن فتاوای شیخ مفید نبوده است؛ ولی ما به دنبال اثبات آن هستیم که فتاوای شیخ مفید در «المقنعه» و عبارات آن، روایت است.

پیشرفت کار این بخش چقدر است و این کتاب چه زمانی عرضه خواهد شد؟

از ابتدا، ما یک بازه زمانی 10 ساله برای این کار در نظر گرفتیم که حدود 7 سال از آن سپری شده و انشاء الله امیدواریم تا 3 سال آینده به جامعه علمی عرضه شود. از جمله کارهای انجام شده در این خصوص، مقابله کتاب با چندین نسخه نفیس خطی است. همچنین فعالیت دیگری که صورت گرفته، تطبیق عبارات کتاب «المقنعه» است با روایات، یعنی دقیقا همان اقدامی که موسسه امام هادی علیه السلام برای کتاب های «المقنع»، «الهدایه» و «الاعتقادات» شیخ صدوق داشت.

در حال حاضر با توجه به پیشرفت قابل توجه کتاب های: خصال و کمال الدین شیخ صدوق، نهایه شیخ طوسی، الانوارالمضیئه علامه نیلی و احادیث زندگی تالیف موسسه امام هادی علیه السلام، کتاب «المقنعه» شیخ مفید در اولویت بعدی قرار گرفته و امیدواریم با یاری اهلبیت علیهم السلام با تامین هزینه های لازم، بزودی این کار مقدس و مبارک ادامه یابد.

ظاهرا رویکرد موسسه در تالیف مقدمه برای آثار پژوهشی، به گونه‌ای است که برخی مقدمات کتاب‌های شما، یک کار پژوهشی مستقل به نظر می‌آید. لطفا در این رابطه توضیحاتی بفرمائید.

بله خواهش می کنم. به خاطر دارم کتاب «الهدایه» حدود یک سال بود که آماده شده بود؛ اما به دلیل مقدمه به چاپخانه ارسال نشد؛ زیرا تصورم این بود که مقدمه‌های موجود برای کتاب‌ها، معمولاً مشترک و فاقد مطلب نو و در خور توجه است. لذا با دقت بیشتری به آن نگاه می‌کردم و در همان مدت یک سال، مقدمه‌ای با 230 صفحه آماده و تمام مشایخ صدوق و تلامذ و رحلات و . . . بررسی و در هر باب مطالب نو و قابل توجهی برای تحقیق فراهم شد.

یکی از کارهای زیبایی که در «المقنع» و «الهدایه»  ثابت شد و در «المقنعه» شیخ مفید هم امیدوارم ثابت شود، اثبات قول اساتید و بزرگانی است که قائل بودند متون این کتاب‌ها هم فقه است و هم حدیث. چنانچه موفق شویم این ادعا را ثابت کنیم، اختلافات بسیاری که از قرن‌ها پیش بین علم وجود داشته و عده‌ای این متون را فقط فقهی و برخی دیگر فقهی ـ روایی قلمداد می‌کرده‌اند، خاتمه می‌یابد.

همچنین در این مقدمه، برخی شیوخ به تعداد شیوخی که قبلاً ذکر شده بود، افزوده و ثابت شد بسیاری از این شیوخ، با سایر شیوخ یکی هستند. این مطلب دارای ثمره علمی و رجالی فراوانی است. از جمله این که فلان شیخ تاکنون مجهول بوده ولی در حال حاضر موثق شده‌است.

از جمله دغدغه‌های موجود در خصوص، فعالیت‌های پژوهشی بی‌اطلاعی مراکز از کارهای یکدیگر و در نتیجه انجام برخی کارهای تکراری است. به نظر حضرتعالی اقدامات لازم برای جلوگیری از انجام این قبیل کارها، چیست؟

بنده از ابتدای فعالیت مؤسسه و در حد توان، سعی در جلوگیری از این کار را داشتم. یادم هست زمانی که می‌خواستیم کار روی «المقنع» و «الهدایه»  را شروع کنیم، از مؤسسات فعالی مثل جامعه مدرسین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام و برخی مراکز دیگر حتی از برخی بزرگان و مطلعان، سؤال کردیم که آیا کسی را سراغ دارند که روی این دو کتاب به این سبک تحقیق کرده باشد؟ نتیجه تفحص نشان داد کسی تحقیقی انجام نداده است.

در مورد «المقنع» و کارهای دیگر هم تقریبا مطمئن شده‌ایم که به روش این مؤسسه، کاری صورت نمی‌گیرد. حتی در مورد نهایة که توسط جامعه مدرسین کار شد و به نام نهایه و نکته‌های آن چاپ گردید، ماهیت کار متفاوت است.

چند سال قبل در جلسه ای که که محضر آیت الله مکارم شیرازی دامت برکاته برای معرفی آثار موسسه رفته بودیم، ایشان گفتند: برخی از مراکز، کارهای تکراری و بعضی پژوهش‌های غیر ابتکاری انجام می‌دهند. کارهای شما (موسسه امام هادی علیه‌السلام) هم ابتکاری است و هم تکراری نیست و خوب است.

آیا تا به حال حمایت هایی هم از ناحیه مراجع معظم از موسسه شده است؟

الحمدلله حمایت معنوی و روحی  علما با موسسه همراه بوده و عاهای این بزرگواران شامل حال ما بوده است.  مقام معظم رهبری فرمودند: کارهای شما جزء کارهای خوب حوزه است. دعا می‌کنم خدا شما را در این کارهای خوب موفق بدارد.

در جلسه ای که با اعضای موسسه خدمت آیت الله علوی گرگانی بودیم ایشان گفتند: امام هادی علیه السلام خیلی مظلوم است. من خوشحال هستم که شما این بزرگوار را از چهره مظلومیت نجات دادید. امیدوارم در آینده بازهم نظاره‌گر آثار و برکات موسسه امام هادی علیه السلام باشیم. بدانید که ما در اینجا دعا گوی شما هستیم.

 یادم هست در دیداری که محضر استاد معظم مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی رسیدیم، ایشان فرمودند: کارهای پژوهشی‌ای که برای «المقنع شیخ صدوق» انجام دادید، برای «المقنعه شیخ مفید» هم انجام دهید. مطالبی در پاورقی­ های شما هست که  باید شبیه آن در پاورقی‌های «المقنعه» هم بیاید.

پایان خبر

نوشتن دیدگاه