به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین سید هادی رفیعی پور به مناسبت ۲۲ محرم الحرام سالروز وفات عالم جلیل القدر مکتب تشیع، مرحوم شیخ طوسی، در گفت و گویی به ابعاد زندگی این دانشمند برجسته پرداخته است که به این شرح است:
مختصری از زندگانی شیخ طوسی برای ما بفرمائید.
بسم الله الرحمن الرحیم، علیکم السلام، خواهش میکنم. بنده هم از شما تشکر می کنم.
شیخ طوسی ۵ سال بعد از وفات شیخ صدوق در ماه مبارک رمضان سال ۳۸۵ در خانواده ای دوست دار علم و دانش و ولایی، در خطّه خراسان متولد شد.
او پس از گذراندن دوران تحصیلات ابتدایی، سطوح مختلف علمی را یکی پس از دیگری، طی نمود و تا سن ۲۳ سالگی در خراسان، به کسب معارف و علوم پرداخت. در سال ۴۰۸ وارد بغداد شد و به مدت ۵ سال از محضر عالمان آن عصر بهره برد. در سال ۴۱۳ در ادامه مسیر تحصیلی و رشد و کمال خود، پای درس سیّد مرتضی زانوی ادب زد و مراتب علمی را بس بالاتر از قبل طی نمود و سینه خود را مملو از معارف اسلامی نمود. شیخ طوسی در نهایت در سال ۴۳۶ زعامت شیعه را به عهده گرفت و با تشکیل کرسی درس، بسیاری از طلّاب و تشنگان علوم اهل بیت علیهم السلام را سیراب نمود. با مهاجرت شیخ طوسی در سال ۴۴۸ به نجف اشرف، حوزه بغداد آرام آرام از رونق خاص خود افتاد و ثمره ی این اقامت مبارک که آن را تا سال ۴۶۰ نوشته اند، پایه ریزی و افتتاح حوزه علمیه بزرگ نجف بود که هنوز هم بحمدالله آثار و برکات آن شجره ی طیبه، باقی است و به جرأت می توان گفت: هزاران فقیه، محدّث، متکلّم و مفسّر از این حوزه به جامعه اسلامی تحویل داده شد.
مورخان، علت مهاجرت شیخ طوسی از بغداد به نجف را، حمله سلجوقیان به بغداد دانسته اند که متاسفانه در این حمله، کتابخانه شیخ به آتش کشیده شد و فتنه های بسیار به پا و جمعیت زیادی از شیعیان کشته شدند.
مرحوم مجلسی در روضه المتّقین جلد ۵ صفحه ۴۰۵ گوید: با تتبّع در کتب، گمان می رود که شاگردان فاضل و دانشمند شیخ طوسی، بیش از سیصد نفر از علمای شیعه و سنّی بوده اند؛ زیرا خلفای عباسی، کرسی علم کلام را به او داده بودند که این جایگاه، صرفا به بزرگانی از علمای آن زمان داده می شد که به مبانی مختلف کلامی و فقهی همۀ فرق مسلمین، احاطۀ کامل داشتند و شیخ با حفظ مقام تقیّه، آن را اداره می کرد و شاگردان زیادی از او بهره می بردند؛ لذا شیخ در سالیان متمادی عمر پر برکت خویش، کرسی کلام و فقه در بغداد و مرجعیت و زعامت شیعه در نجف را عهده دار بود.
شیخ طوسی مشایخ زیادی داشته که برخی منابع برای او، ۵۸ شیخ و استاد نام برده اند. شیخ مفید، سید رضی، سید مرتضی و نجاشی از جمله اساتید او بوده اند.
با توجه به تحقیقاتی که انجام داده اید، اطلاعاتی از خانواده شیخ طوسی موجود است؟
بله موجود هست؛ البته آنقدری نیست که حق مطلب ادا شود. شیخ طوسی دارای ۳ فرزند بوده است، یک پسر و دو دختر که هر سه در ردیف دانشمندان قرار داشته اند، به گونه ای که قدمای موافق و مخالف، در علمیّت و بزرگی ایشان، اتّفاق نظر دارند. فرزند پسر او که به شیخ مفید ثانی لقب یافت به نام حسن نامگذاری شد و پدرش در سال ۴۴۵ به او اجازه اجتهاد داد. مرحوم افندی گوید: او فقیه، محدّث، عالم و کامل چون پدرش و معروف به ابی علی طوسی بود و گاهی او را مفید می نامیدند. فرزند شیخ، مدت ها در نجف، مرجعیت شیعه را به عهده داشت ولی از محلّ دفن و سال وفاتش، اطلاعی در دست نیست.
لطفا در خصوص آثار شیخ طوسی برای ما بفرمائید.
تالیفات مرحوم شیخ طوسی در زمره برجسته ترین کتب شیعه است و قرار داشتن دو کتاب شریف «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار»، به عنوان دو کتاب از کتب اربعه، مویّد همین موضوع است. برخی منابع تا ۲۰۰ جلد کتاب برای او نوشته اند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: «المفصح فی الامامه»، «کتاب الغیبه»، «العمده فی اصول الفقه»، «الفهرست لکتب الشیعه»، «اختیار الرجال» معروف به «رجال کشّی»، «مصباح المتهجد فی عمل السنه»، «مقتل الحسین»، «مختصر اخبار مختار بن ابی عبید»، «المبسوط فی الفقه»، «تفسیر تبیان» و کتاب ارزشمند «النهایه فی مجرد الفقه والفتوی» که از ارزشمندترین آثار شیخ طوسی است و انتساب این کتاب به شیخ را می توان یک مسأله ی متواتر قلمداد کرد و نسخه های موجود در قرون مختلف، همه حاکی از موضوع است.
با توجه به اینکه از جمله فعالیت های پژوهشی موسسه امام هادی علیه السلام، تحقیق و تصحیح النهایه شیخ طوسی بوده، لطفا جزئیات بیشتری در این خصوص بفرمائید.
بله درست است. ما در موسسه امام هادی علیه السلام بیش از ۱۰ سال روی تصحیح این کتاب کار کرده ایم و بیش از یکسال است که در حال تالیف مقدمۀ کتاب هستیم. ما در مقدمه کتاب «النهایه» گفته ایم که مسائلی مثل یجوز، لا یجوز، لایترک، یجب، لا یجب و ... را جناب شیخ از متون روایت گرفته اند و این خیلی برای محققین جالب است که ایشان، صورت فتوا را از متن روایات استفاده نموده است. در پاورقی های کتاب آنجا که لازم بوده توضیحاتی داده شده است.
لطفا بطور خلاصه بفرمائید در موسسه، چه کارهایی روی «النهایه» انجام شده است؟
بله، الحمدلله کارهای زیادی صورت گرفته که جمع آوری نسخ، استفاده از نسخ نفیسِ نزدیک به زمان حیات شیخ، تنظیم نسخه های خطی دیگر، مقابله و انتخاب اصحّ نسخ، آدرس دهی متن عبارات شیخ از قرآن و روایات، بیان نظریات و فتاوای فقها با محوریت متن «النهایه»، ویرایش و غلط گیری اولیه، چندین نوبت ویراستاری در پرینت های بعدی کتاب، صفحه آرایی، نگارش مقدمه ی مفصّل و بسیار دقیق و تهیه فهارس فنی، از جمله اقدامات پژوهشگران موسسه امام هادی علیه السلام در موسسه بوده است.
در تصحیح کتاب «النهایه» از چه نسخه های خطی استفاده کرده اید؟
نسخه هایی که در تصحیح «النهایه» از آن استفاده کرده ایم، نسخه های بسیار نفیس و ارزشمندی هست که الحمدلله خدا به ما عنایت فرمود. مثلا نسخه هایی استفاده کرده ایم که نزدیک به زمان حیات شیخ بوده و نیز نسخه هایی که با خط شیخ مقابله شده است. از جمله نسخه ها، نسخه ی عتیق و نفیسی که برای مکتب آیت الله العظمی نجفی مرعشی است و در سال ۵۰۷ این نسخه را تمام کرده اند. نسخه ی دیگر، نسخه ای است که در سال ۵۳۵ به خط علامه شیخ حسن رازی نوشته شده است. نسخه ای هم داریم که میکروفیلم بوده و تبدیل به نسخه کردیم و از آن استفاده نمودیم. البته از نسخه های دیگری هم بهره برده ایم که در مقدمه کتاب، توضیح آن خواهد آمد.
به نظر شما می توان از کتاب النهایه به عنوان یکی از متون درسی حوزه های علمیه استفاده نمود؟
سوال خوبی است. این کتاب سابقا به عنوان کتاب درسی در حوزه های علمیه تدریس می شده و گفته شده که قبل از تالیف کتاب «شرائع الاسلام» کتاب «النهایه» در حوزه های علمیه، متن کتاب درسی بوده است. یعنی کسی که می خواسته یک دوره فقه فشرده اسلامی بخواند، «النهایه» را می خوانده؛ لذا می بینیم که شرح های متعددی هم بر این کتاب نوشته شده اند. البته یک ترجمه ای هم برای «النهایه» به زبان فارسی نوشته شده که بعضی از بزرگان مثل آیت الله العظمی شبیری زنجانی می گویند: این ترجمه را خود شیخ انجام داده است.
در پایان ضمن تشکر مجدد از حضرتعالی، نکته پایانی اگر دارید، بفرمائید
بله متشکرم. اگرچه که درباره مرحوم شیخ طوسی این عالم صاحب نام جهان اسلام و مکتب شیعه، خیلی بیش از اینها باید گفت؛ اما خواستم از این فرصت استفاده کنم و پیشنهادی را مطرح کنم. بنده و بعضی از دوستان، هرچه در تقویم جمهوری اسلامی ایران گشتیم تا یک روز به نام شیخ طوسی پیدا کنیم، متاسفانه نیافتیم. اولا که شیخ طوسی ایرانی است، البته بنده خودم قائل به ناسیونالیسم نیستم اما قائل به حبّ الوطن هستم. ثانیاً او دانشمندی اسلامی و جهانی است که شیعه و سنی او را به عنوان دانشمند قبول داشته و در بغداد و نیشابور و ... پای کرسی درسش می نشستند؛ حتی علمای نجف هم در درس ایشان حاضر می شدند. اگر در کشورهای دیگر دنیا چنین عالم بزرگی داشتند، چقدر روی او تبلیغ می کردند و زمینه را برای آشنایی مردم جامعه خودشان با آن شخصیت، فراهم می نمودند؛ حتی سعی می کردند که به عنوان افتخار علمی، جایگاه او را در مجامع علمی دنیا تثبیت کنند. پیشنهاد این است که اگر بزرگان فرهنگی کشور صلاح بدانند، ضمن اینکه روزی را در تقویم به نام این عالم بزرگ در نظر بگیرند، مستند، سریال تلویزیونی و یا فیلمی سینمایی از ایشان تهیه شود و در فرصت مناسب، همایشی وزین، متین و بین المللی برای شیخ طوسی برگزار شود. موسسه امام هادی علیه السلام، آمادگی خود را برای هر نوع همکاری علمی در برنامه هایی با محوریت شیخ طوسی، اعلام می نماید.
امیدوارم امام زمان ارواحناله الفدا از کارها و فعالیت های ما راضی باشند و دعا می کنیم که خدا سایۀ مقام معظم رهبری و مراجع معظم تقلید را بر سر ما مستدام فرماید.
والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته
حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی، به مناسبت فرارسیدن موسم حج ابراهیمی،
